ÇOKLU YETERSİZLİK

Çoklu Yetersizlik Durumu

Dünya Sağlık Örgütü; çok engelliliği, birden fazla engele sahip olma durumu ve öğrenme zorlukları çekilmesi olarak tanımlar. Örneğin, öğrenme zorlukları yaşayan, hareketlerini kontrol etmekte sorunlar yaşayan bunun  yanında duyma ve görme sorunları olan bir çocuk; çok engelli olarak tanılanabilir.

Çoklu Yetersizliğe Sahip Çocukların Özellikleri

Fiziksel Özellikleri: Çok engelli bireylerde fiziksel özellikler açısından -genel olarak-  hareket kısıtlılığı, kemik bozuklukları, duyusal bozukluklar, nöbetler, akciğer ve soluma sorunları, kulak ve mesane enfeksiyonlarından deri sorunlarına kadar farklı rahatsızlıklar görülür. Çok engelli çocukların gelişim hızları; normal gelişim gösteren çocuklara göre önemli değişiklik gösterir. Bu yüzden ileri ve/veya çok engelli çocukların, hafif veya orta derecede engeli olan çocuklara göre fark edilmeleri daha kolaydır.

Öğrenme Özellikleri: Çok engelli bireylerin öğrenme özelliklerindeki sorunlar; dikkati yöneltme, bellek, gözleyerek öğrenme, beceri sentezi ve genelleme alanlarındadır. Çok engelli çocuklar, çevresel özelliklere dikkatlerini yöneltecekleri zaman önemli sorunlar yaşarlar. Çok engelli çocuklar, ileri derecede bellek sorunları yaşadıkları için sürekli yenileme ve anımsatma çalışmalarına ihtiyaç duyarlar. Tipik gelişim seyreden çocukların gözleyerek öğrendiği birçok davranışı çok engelli bireyler gözlem yaparak öğrenemezler ve daha farklı öğretim yöntemlerine ihtiyaç duyarlar. Bu sorunun ana nedenleri de dikkati yöneltme ve bellek sorunlarıdır.

Duygusal ve Davranışsal Özellikleri:  Çok engelli çocukların -akranlarıyla duygusal ve davranışsal gelişimleri açısından karşılaştırıldığında- akranlarından geri kalmaları olasıdır. Bu duruma özellikle iletişim becerilerindeki sınırlılıklar ve dildeki gerilik yol açmaktadır. 

Çoklu Yetersizlikte Eğitsel Yaklaşım

Çok engellilerin öğrenme özellikleri incelendiğinde sadece duyusal, zihinsel ya da başka türlü bir fiziksel işlev bozukluğunun değil de birden çok engelin yol açtığı, karmaşık eğitim sorununun bir araya gelmesinin öğrenme özelliklerini oluşturduğu görülmektedir. Bu durum dikkate alındığında çok engelli çocukların gereksinim duyduğu hizmetlerin ve eğitimlerin sağlanabileceği bu çocuklara özel müfredatın olduğu okulların kurulması durumu söz konusu olmaktadır. Bu okullarda çocukların ihtiyaçlarına ek olarak okul sonrasında da çok engelliler için yaşam boyu çalışabilecekleri korumalı iş yerleri ve işlikler ile yaşam boyu yaşayacakları bakımevleri açılmalıdır. Çok engelli çocukların eğitimde özel eğitim, bakıcılık, sosyal hizmet, fiziksel terapi gibi alanlardan yararlanması gerekmektedir. Bazen de geleneksel olarak eğitimle ilişkilendirilmeyen rehabilitasyon mühendisliği, beslenme uzmanlığı ve solunum terapileri alanından da yararlanmaları gerekmektedir. Çok engelli çocukların ihtiyaçlarını karşılamak için sadece bir veya iki uzmanın olması, sayı olarak da beceri olarak da yetersizdir. Engelli çocukların eğitiminde uzmanlar arası dayanışmanın önemi yaklaşık yarım asır önce fark edilmiştir. Engelli bireylerin tedavisinde ve bakımında tıbbi, sosyal, psikolojik ve mesleki eğitimin bir arada verilmesi gerektiği belirtilmiştir.

Çoklu Yetersizlikte İletişim Becerileri

  • Çok engelli bireyler, iletişim becerilerinde önemli yetersizlikler gösterirler. Bazılarına geleneksel iletişim biçimi olan konuşma kazandırılabilir. Çok engelli çocuklara iletişim becerilerini öğretmek için motivasyonlarını yüksek düzeyde tutmak çok önemlidir. Çocuk istekli olduğu durumda, iletişim becerileri çocuğun ilgi duyduğu etkinlikler içerisinde verilmelidir.
  • Çok engelli bireylerin bazılarının eğitiminde ise alternatif iletişim becerilerinin öğretimine gereksinim duyulur. Alternatif iletişim biçimleri; jestlere dayalı iletişim, işaret diliyle iletişim ve görsel araçlarla iletişimdir. 18. aydan büyük olup da aşağıdaki özellikleri yerine getiremeyen çocuklar için alternatif iletişim becerileri önerilmektedir.
  • Özellikle yıkıcı özellikler gösteren bireyler için alternatif iletişim yöntemlerinin kullanılması çok uygundur. Çünkü çok engelli bireylerin yıkıcı özellikleri, sınırlı iletişim becerilerine sahip olmalarından kaynaklanır. Bu nedenle iletişim becerilerinin alternatif yollardan öğretimi de çok engelli bireylerin eğitiminde öğretimsel araçlar arasında bulunmalıdır.

Çoklu Yetersizlikte Özbakım ve Günlük Yaşam Becerileri

  • Öz bakım becerileri, uyumsal günlük yaşam becerileri arasında yer almaktadır ve çok engelli çocukların eğitimlerinde listenin en başında gelmektedir. Öz bakım becerileri; beslenme, giyinme soyunma, yıkanma, tuvalet, kişisel bakım, temizliğin sağlanması ve devamı için gerekli becerileri kapsamaktadır. Araştırmalar öz bakım becerilerinin öğretilmesinin, bireyin sağlıklı ve bağımsız bir yaşam sürdürebilmesinde ve yaşam kalitesini artırmada önemli rolü olduğunu ortaya koymuştur. Aynı zamanda bu becerilerin kazandırılması, bireyin işe yerleştirilmesinde bireye çok önemli fırsatlar sunmaktadır. 
  • Günlük yaşam becerileri, öz bakım becerileriyle birlikte; çok engelli bireylerin bağımsız yaşamalarını hedefleyen ve kolaylaştıran beceriler dizisidir. Günlük yaşam becerileri; kişisel bakım becerileri, ev içi beceriler, kişisel yönetim becerileri ve yiyecek hazırlama becerileri olarak dört grupta toplanmıştır. Günlük yaşam becerilerinin çok engelli bireylere sistematik olarak öğretilmesi gerekmektedir, Ancak çok engelli bireylerin; bütçe ayarlamak, alışveriş yapmak gibi bazı günlük yaşam becerilerini kazanamadıkları bilinmektedir.

Çoklu Yetersizliğin Nedenleri

Çoklu yetersizliğe sebep olan nedenlerden birkaçı belirlenebilmiştir. Bu nedenler oluştuğu zamana göre belirlenebilen üç kategoriye ayrılabilir;  bazı yetersizlikler doğum öncesi nedenlere, bazıları doğum anındaki nedenlere ve bazıları da doğum sonrası nedenlere bağlı olarak görülür. Çoklu yetersizliğin nedenleri genel olarak gözlendiğinde zihinsel yetersizliğe neden olan birçok faktör olduğu söylenebilir. Akılda tutmak gerekir ki çoklu yetersizliğe neden olan faktörlerin çoğu bilinmemektedir.

Doğum Öncesi Nedenler;

  1. Genetik anormallikler,
  2.  Virüse bağlı enfeksiyonlar (örneğin, rubella, alman  kızamıkçığı),
  3. Uyuşturucu madde ve içecekler (özellik le hamileliğin erken dönemlerinde alınan uyuşturucu maddeler ve alkollü içecekler),
  4. Beslenme düzensizlikleri,
  5. Anneye yönelik fiziksel travmalar (şiddet ve kazalardan dolayı fiziksel yaralanmalar),

Doğum Anı Nedenler;

  1. Bebeğin beynine oksijenin gitmemesi (Çocuğun boynuna kordonun dolaşması ve çocuğun oksijen almasını engellemesi, göbek kordonunun kopması, doğumun gecikmesi…),
  2. Doğum anında beynin zedelenmesi,
  3.  Frengi gibi enfeksiyonel rahatsızlıkların görülmesi.

Doğum Sonrası Nedenler;

  1. Enfeksiyonlar (menenjit, beyin iltihabı vb.),
  2. Travmatik beyin zedelenmesi (düşmeler, kazalar, çocuğa yönelik şiddet, boğulmalar…),
  3. Kurşun zehirlenmesi,
  4. Yanlış ilaç kullanımı,
  5. Çevreden gelen maddeler ile zehirlenmeler.

Kaynakça

  1. Bahçeci, B. (2009). Çok Engelli Çocuklara İletişim Becerilerinin Kazanılmasında Yoğunlaştırılmış Karşılıklı Etkileşim Yönteminin Etkililiğinin Değerlendirilmesi. (yayımlanmış yüksek lisans tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Özel Eğitim Anabilim Dalı Özel Eğitim Bilim Dalı, Konya.
  2. Ünlü, E., Kargın, T., Batu, E.S., Özen, A., Çiftçi Tekinarslan, İ., Avcıoğlu, H., Gürsel, O.,  Uysal, H.H., Maviş, İ., Özmen, R.G., Özdemir, S.,  Sarı, H., Sak, U.  (2008). Diken, İ (Edt.) Özel Eğitime Gereksinimi Olan Öğrenciler ve Özel Eğitim, s.s. 480. Ankara: Pegem Akademi.